۰
تاریخ انتشارچهارشنبه ۳۱ تير ۱۳۹۴ - ۰۸:۴۰
کد مطلب : ۲۶۹۲۹
پس‌انداز گاز در دل خاک
عطیه لباف
ذخیره‌سازی یک ضرورت استراتژیک برای کشور
اهمیت و جایگاه استراتژیک ذخیره‌سازی گاز طبیعی شتاب فزاینده‌ای را برای ایجاد مخازن ذخیره‌سازی در کشورهای دیگر جهان نیز رقم زده است به طوری که در سال 1997 در جهان حدود 580 سایت ذخیره‌سازی وجود داشت اما اکنون تعداد میادین و ساختارهای تبدیل شده به مخازن زیر زمینی ذخیره‌سازی گاز به 708 مورد رسیده است. این موضوع رشد 22 درصدی مخازن تخصیصی به این امر را در کمتر از دو دهه و اهمیت توسعه آن در بازار انرژی جهان را نشان می‌دهد. بنابراین برای اینکه کشورها به صورت پایدار گاز کشور خود را تأمین کنند و در عین حال با نوسانات قیمت حامل‌های انرژی و تهدید‌های اقتصادی نیز مقابله کنند ذخیره‌سازی گاز در ذخایرنزدیک به مراکز عمده مصرف را به عنوان بهترین راهکار ممکن دردستور کار خود قرار داده‌اند. از این رو ذخیره‌سازی برای ایران نیز یک ضرورت استراتژیک محسوب می‌شود و چندسالی است که بر اساس این ضرورت پروژه‌های ذخیره‌سازی گاز درکشورما نیز آغازشده است.
ذخیره‌سازی زیرسطحی، اولویت اول
همان‌طور که اشاره شد روش‌های مختلفی برای ذخیره‌سازی این منابع ارزشمند وجود دارد که به طور کلی در دو گروه سطحی و زیرسطحی تقسیم بندی می‌شود، اما صرفه اقتصادی و ایمنی بیشتر روش‌های زیرسطحی نسبت به روش‌های سطحی مانند ذخیره‌سازی در تانکرها، سبب تمایل بیشتر کشورها به این نوع از ذخیره‌سازی شده است. خوشبختانه در کشور ما نیز این اصل رعایت می‌شود. ذخیره‌سازی زیرزمینی گاز عمدتاً در چهار منطقه شامل شمال امریکا، اروپا،کشورهای مستقل مشترک المنافع و آسیا و اقیانوسیه توسعه داده شده است که در میان کشورهای صاحب این صنعت ایران نیز قرار دارد.
2 طرح در حال بهره برداری ایران، نخستین و بزرگترین طرح‌های خاورمیانه
میدان گازی سراجه قم یکی از میدان‌های قدیمی گازی کشور است که در سال 1337 کشف شد. اما در آخرین سال‌های برداشت از این میدان (1386 به بعد) تولید به پایین ترین حد خود یعنی 08/0 میلیون متر مکعب در روز رسیده بود که به دلیل کیفیت پایین گاز، تولید این مقدار نیز متوقف شد، اما پس از مطالعات اولیه امکان سنجی ذخیره‌سازی گاز در این مخزن در سال 1391 با تزریق روزانه 10 میلیون متر مکعب در فاز اول، ذخیره‌سازی دراین میدان آغاز شد. بر این اساس میدان گازی سراجه اولین میدانی شد که برای نخستین بار ذخیره‌سازی گاز طبیعی به منظور ایجاد پشتوانه برای تأمین بموقع نیاز زمستانی گاز در استان‌های مرکزی، تهران، البرز و استان‌های غربی کشور در آن رقم خورد.
این طرح که در 45 کیلومتری شمال غربی شهرستان قم و ١٤٠ کیلومتری تهران واقع شده است اکنون قابلیت ذخیره‌سازی یک میلیارد و ٥٠٠ میلیون مترمکعب گاز در فاز اول و سه میلیون و ٣٠٠ هزار مترمکعب گاز در فاز دوم خود دارد. در میدان گازی سراجه روزانه 7 میلیون متر مکعب گاز تزریق و در فصول سرد سال روزانه 9 میلیون متر مکعب قابلیت برداشت دارد. این مخزن به دلیل موقعیت جغرافیایی مناسب، نزدیکی آن به استان تهران (نقطه حداکثر مصرف)، همچنین مجاورت با خط لوله سراسری گاز، به عنوان گزینه‌ای مناسب برای ذخیره‌سازی گاز انتخاب شده است.
کاهش وابستگی به گاز ترکمنستان با بهره برداری شوریجه
ترکمنستان در چارچوب یک قرارداد 25 ساله متعهد به صادرات روزانه حدود 40 میلیون متر مکعب گاز به ایران است. اما با وجود این قرارداد که در فصول سرد سال می‌تواند به تأمین پایدار گاز استان‌های شمالی کشور کمک کند، در برخی برهه‌های زمانی این واردات با فراز و فرودهایی مواجه بوده است که تهدیدی برای تأمین پایدار گاز این استان‌ها محسوب می‌شد. به طوری که حتی با وجود نیاز ایران در سال‌های گذشته ترکمنستان تنها 23 تا 24 میلیون متر مکعب در روز به ایران گاز تحویل می‌داد و برهمین اساس گاهی تأمین گاز زمستانی استان‌های شمالی کشور با مشکل مواجه می‌شد. از این رو کاهش وابستگی استان‌های شمال و شمال شرق کشور به گاز وارداتی از ترکمنستان یکی از الزامات برای کشور به شمار می‌رفت. اکنون این مهم در دومین برنامه دولت در طرح ذخیره‌سازی گاز به واسطه شوریجه خراسان محقق شده است. به این ترتیب راه‌اندازی مخزن ذخیره‌سازی گاز شوریجه توانست، وابستگی ایران به گاز وارداتی از ترکمنستان را کاهش دهد.
برداشت میلیاردی گاز از سراجه و شوریجه طی سال 93
ذخایر دو مخزن سراجه و شوریجه به عنوان تنها مخزن‌های ذخیره‌سازی گاز در حال بهره برداری کشور طی سال 93 توانست بخشی از نیاز کشور به گاز را در فصل سرد سال پوشش دهد و از این بابت ضمن کاهش وابستگی به واردات گاز، دغدغه احتمال قطع گاز در استان‌های شمالی و شمال غرب کشور را بویژه در روزهای سرد سال به حداقل برساند.
بر اساس آمار شرکت ملی گاز درکل سال 93 حدود 021/1 میلیارد متر مکعب از مخزن سراجه برداشت شد که این گاز به پایداری تأمین گاز در مرکز کشور کمک بسیاری کرد. در خصوص حجم برداشت از مخزن شوریجه نیز آمارها نشان می‌دهد در سال گذشته روزانه 5/7 میلیون متر مکعب گاز از این مخزن برداشت و به شبکه توزیع گاز کشور در استان‌های شمال و شمال غربی تزریق شد.
ذخیره 2/4 میلیارد متر مکعب برای سال جاری
از ابتدای امسال با کاهش مصرف گاز در ماه‌های گرم سال ذخیره‌سازی گاز در دو مخزن سراجه و شوریجه شروع شده و قرار است این حجم تا پایان سال به 2/4 میلیارد مترمکعب برسد که البته ممکن است همین امسال بخشی از آن در تأمین پایدار گاز مورد نیاز کشور مصرف شود.
بر اساس برنامه ذخیره‌سازی گاز طبیعی امسال از مجموع 2/4 میلیارد متر مکعب ذخیره‌سازی هدفگذاری شده، 7/1 میلیارد متر مکعب در مخزن سراجه و 5/2 میلیارد متر مکعب در مخزن شوریجه ذخیره خواهد شد که این حجم نسبت به سال گذشته رشد داشته است.
بررسی 220 مخزن جدید به اتمام رسیده است
اکنون در راستای اهداف برنامه پنجم توسعه و به منظور افزایش توان ذخیره‌سازی گاز طبیعی در ایران مطالعه و بررسی بیش از 220 مخزن ذخیره‌سازی گاز در سراسر کشور به پایان رسیده است و شرکت ذخیره‌سازی گاز طبیعی ایران با اولویت بندی برای توسعه این میدان‌ها برنامه ریزی‌های لازم را انجام داده است که بر اساس آن بهره برداری از 7 مخزن در اولویت قرار دارد. البته تاکنون از ٢٢٠ مخزن مورد مطالعه قرار گرفته ٣٠ مخزن برای ذخیره‌سازی گاز مناسب تشخیص داده شده است.
اجرای نخستین طرح ذخیره‌سازی در ساختارهای نمکی
یکی از روش‌های مرسوم برای ذخیره‌سازی گاز طبیعی استفاده از ساختارها یا گنبدهای نمکی (مغاره ها) است که در ایران این روش برای نخستین بار در ساختارهای نمکی نصرآباد واقع در نزدیکی کاشان در مرحله ارزیابی، اکتشافی و اجراست. در حال حاضر فاز نخست مطالعات پروژه ذخیره‌سازی در گنبد نمکی نصرآباد کاشان به اتمام رسیده و این طرح با همکاری دو شرکت خارجی در حال انجام است. هدف از این ذخیره‌سازی ایجاد پشتوانه برای تأمین بموقع انرژی مورد نیاز استان‌های اصفهان، یزد، چهارمحال وبختیاری و... است.
آبخوان‌های خاص در انتظار گاز طبیعی
برخی از سفره‌های آب زیرزمینی به سبب ویژگی‌های خاص توان ذخیره‌سازی گاز طبیعی در سازندهای متخلخل و نفوذپذیر خود را دارند و این عامل سبب شده تاکنون حدود 14 درصد از ذخیره‌سازی گاز طبیعی جهان در این ساختارها عملیاتی شود. ذخیره‌سازی گاز در سفره‌های آب زیرزمینی از سال 1953 میلادی در جهان آغاز شده که از جمله مناطق توسعه یافته در زمینه این گونه مخزن‌ها ایالت ایلینویز امریکاست.
البته ایران نیز در حال بررسی و اجرای ذخیره‌سازی دراین گونه مخازن است؛ به نوعی که آبخوان یا همان سفره‌های آب زیرزمینی «یورتشا» در 70 کیلومتری جنوب غرب تهران و در نزدیکی ورامین نخستین بار در سال 1961 با حفاری چاه شماره یک کشف شد. این آبخوان نخستین سفره آب زیر زمینی ایران به منظور ذخیره‌سازی گاز طبیعی است و هدف از شناسایی و توسعه آن تأمین بهنگام انرژی مورد نیاز در استان‌های واقع در شرق تهران از جمله سمنان و... است.
طرح‌های مطالعاتی ذخیره‌سازی درساختارهای نفتی
به منظور ذخیره‌سازی گاز در مخازن جدید دیگر، کشف و پروژه مطالعه پیش امکان سنجی یک لایه گازی در میدان «قزل تپه» واقع در استان گیلان و در نزدیکی شهر گنبد کاووس باحفاری یک حلقه چاه اکنون به اتمام رسیده که اجرای آن بخش عمده‌ای از نیاز گازی شمال شرق کشور را تأمین می‌کند. همچنین پروژه مطالعه پیش امکان سنجی ساختار «احمدی» واقع در استان فارس نزدیک به میادین نفتی سروستان و سعادت آباد اکنون به پایان رسیده است. ذخیره‌سازی گاز در این طرح‌ها شاید چندین سال زمان ببرد اما مسیر دستیابی به توان بالاتر در ذخیره‌سازی گاز و تقویت شبکه گازرسانی و صادرات بی‌وقفه گاز را نشان می‌دهد.
افزایش ٥ میلیارد مترمکعبی ظرفیت ذخیره‌سازی گاز کشور
تا چهار سال آینده با بهره برداری از سه مخزن جدید ذخیره‌سازی گاز، پنج میلیارد مترمکعب به ظرفیت ذخیره‌سازی گاز کشور افزوده می‌شود. همان‌طور که اشاره شد بررسی‌های مطالعاتی با هدف کشف استعداد ذخیره‌سازی گاز در سه مخزن در دست اقدام است. یکی از این مخازن «قزل تپه» بوده که در سال‌های گذشته به دلایل مختلف بهره برداری از این مخزن صرفه اقتصادی نداشته اما مطالعات جدید انجام شده نشان می‌دهد ایجاد تأسیسات در مخزن قزل تپه برای ذخیره‌سازی گاز طبیعی دارای توجیه اقتصادی است. مخزن نمکی «نصرآباد» کاشان از دیگر مخازن در دست بررسی است که هم اکنون در حال آماده‌سازی مقدمات برای حفر چاه آزمایشی در این مخزن هستیم. سومین مخزن در دست بررسی «یورتشا» است که روی این پروژه تاکنون مطالعات زیادی انجام شده است و این مخزن استعداد ذخیره‌سازی گاز را دارد. با بهره برداری از این سه مخزن و همین طور فازهای در حال توسعه میدان گازی پارس جنوبی توان ذخیره‌سازی ایران سالانه حدود 5 میلیارد مترمکعب بیشتر خواهد شد.
البته در حال حاضر با هدف تقویت شبکه گازرسانی غرب کشور نیز مخازنی شناسایی شده که در صورت تحویل به شرکت ذخیره‌سازی گاز، فعالیت‌های مطالعاتی روی این مخازن آغاز خواهد شد. این مخازن از زوایای فراوانی مانند پشتوانه اقتصادی، تأمین امنیت گازرسانی کشور، قرار داشتن مخازن نفتی در نیمه دوم عمر خود و نیازمندی به تزریق گاز طبیعی حائز اهمیت هستند.
اثر گذاری تحریم بر ذخیره‌سازی
در سال‌های اخیر با اوج‌گیری تحریم‌ها ورود بسیاری از تجهیزات و تکنولوژی‌های خارجی و منابع مالی مورد نیاز صنعت نفت به کشور با محدودیت جدی مواجه شد. حتی دست نیافتن آسان ایران به این تکنولوژی‌ها ضمن بالا بردن هزینه تأمین تجهیزات و کاهش سرعت پروژه‌ها بسیاری از طرح‌های مطالعاتی کشور را متوقف کرد و برنامه‌های صنعت کشور را با رکود مواجه ساخت. به مرور در طول تحریم صنعتگران ایرانی سعی کردند با ساخت تجهیزات مشابه خارجی و بومی‌سازی فناوری‌ها طرح‌های صنعتی را به جریان بیندازند اما در این دوره هزینه فرصت ناشی از تحریم قابل انکار نیست.
طرح‌های ذخیره‌سازی گاز نیز از این امر مستثنی نیستند. تجهیزات مورد نیاز این طرح‌ها نظیر توربوکمپرسورها که تا پیش از شدت گرفتن تحریم‌ها اغلب وارداتی بود با اوج‌گیری تحریم‌ها بومی‌سازی شد و این موضوع هرچند که محدودیت ناشی از تحریم را کمرنگ کرد اما مجموع هزینه‌های صنعت را بالا برد. در کنار آن بی‌اثر کردن تحریم‌ها برای واردات تکنولوژی که مشابه داخلی نداشت و کمبود منابع مالی و تزریق قطره چکانی آن به طرح‌ها روند توسعه را بسیار کند کرد و همین موضوع اکنون ما را از ذخیره‌سازی گاز طبیعی مطابق قانون برنامه پنجم توسعه بازداشته است(تا پایان‌برنامه پنجم توسعه ایران، ذخیره‌سازی ۱۴ میلیارد مترمکعب گاز و برداشت روزانه ۱۳۰میلیون مترمکعب از آن هدفگذاری شده است.) با وجود این تلاش صنعتگران برای تقویت توان ذخیره‌سازی همچنان ادامه دارد و اگر تحریم‌ها لغو شود به احتمال زیاد این روند سرعت بیشتری خواهد گرفت.
در عصر حاضر وابستگی شدید و نیاز فزاینده به منابع انرژی که به عنوان عامل اساسی رشد و توسعه فعالیت‌های اقتصادی کشور محسوب می‌شود باعث شده ذخیره‌سازی نیز به امری ضروری و حیاتی تبدیل شود. بخصوص در سال‌های اخیر اهمیت آن در کشور ایران با توجه به مشترک بودن اکثر میادین نفت و گاز با کشورهای حوزه خلیج فارس و به دلیل کاهش برداشت از بخش ایرانی این حوزه‌ها در اثر تحریم ها، ضرورت ذخیره‌سازی نفت و گاز طبیعی دو چندان شده است.
از این رو اگرچه تحریم‌ها روند پیشرفت کشور در راستای ذخیره‌سازی منابع نفتی و گازی را کند می‌کند اما ذخیره‌سازی در زمان تحریم و صادرات آن در زمان مساعد پادزهر همین تحریم‌ها محسوب می‌شود. البته ناگفته نماند که اکنون اگر تحریم‌ها هم لغو شود ما باید خود را برای هر فشار خارجی دیگری آماده کنیم چراکه توسعه و سرمایه‌گذاری در مخازن زیرزمینی ذخیره‌سازی گاز طبیعی به عنوان بخشی از ذخایر استراتژی‌که می‌تواند در تأمین بار مازاد انرژی مورد نیاز کشور در فصول پر مصرف، عمل به تعهدات‌بین‌المللی مطابق برنامه و تأثیر گذاری بیشتر ایران در بازارهای جهانی انرژی نقش‌مهمی ایفا کند. منبع: ایران
