ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی ممتاز خود می‌تواند نقش کنترلی را در بازار گاز در هر دو حوزه خط لوله و ال.ان.جی ایفا کند؛ بنابراین ایجاد نظم در بازار با همکاری دو کشور قطر و روسیه و نظاره‌گری مستمر بر عملکرد آنها ضروری است.
۱
تاریخ انتشارسه شنبه ۳ اسفند ۱۴۰۰ - ۱۳:۳۵
کد مطلب : ۱۴۴۱۴۵
سیاست روسیه، ایران و قطر در بازار گاز
پژوهشکده مطالعات انرژی موسسه مطالعات بین المللی انرژی وزارت نفت در گزارشی با اشاره به سفر رییس جمهور ایران به قطر برای حضور در مجمع صادرکنندگان گاز درباره اهمیت این جایگاه و نقش‌آفرینی ایران عنوان کرد: تقاضای روزافزون انرژی و اداره سنتی بازار جهانی گاز طبیعی و خرید و فروش آن بر مبنای توافق‌های دوجانبه خریدار و فروشنده، بدون توجه به وضعیت بازار، سبب شده است که کشورهای تولیدکننده گاز در مذاکرات خود با خریداران، در مورد مقدار عرضه و قیمت با چالشی جدی روبرو شوند. از این رو مجمع کشورهای صادرکننده گاز می‌تواند ضامن همکاری بین کشورهای تولیدکننده گاز بوده و از رقابت‌های ناسالم جلوگیری کند.
همچنین همکاری کشورهای تولیدکننده گاز، پایه‌گذار رقابتی سازنده بین آنها بوده و استفاده معقول از ذخایری را که این کشورها در اختیار دارند، به دنبال خواهد داشت و می‌تواند موقعیت استراتژیک کشورهای عضو را در سطح جهانی افزایش بدهد.
ایجاد شفافیت در بازار گاز می‌تواند موجب شود که خریداران گاز مجبور به پرداخت قیمت رقابتی باشند و این خود موجب بهبود قیمت رقابتی گاز می‌شود که از اثرات مثبت ایجاد مجمع گازی است. افزایش قدرت تاثیرگذاری بر قیمت گاز و در دست گرفتن بازار رو به گسترش، از جمله مهمترین اهدافی بوده است که کشورهای عرضه‌کننده گاز با تشکیل مجمع گازی به دنبال آن بوده‌اند.
تشکیل سازمانی همانند اوپک برای گاز، نخستین بار میان روسیه و ایران مطرح شد. اولین دلیل قابل توجه از سوی این دو کشور برای لزوم تشکیل چنین سازمانی، روند رو به رشد جایگزینی گاز به جای نفت در صنایع و به تبع آن تأثیر گاز در اقتصاد جهان بود. از سوی دیگر پدیدار شدن بازارهای رقابتی ناسالم ناشی از عدم حضور یک مرجع قیمت‌گذار بین‌المللی منجر به کاهش بهره‌وری اقتصادی برای کشورهای صادرکننده گاز می‌شود.
سه کشور ایران، روسیه و قطر که بر روی هم ۵۰.۱ درصد ذخایر گازی جهان را در اختیار دارند، در نتیجه نقش اصلی را در معادلات آینده بازار جهانی انرژی بر عهده خواهند داشت. روسیه با در اختیار داشتن بیش از ۱۹.۹ درصد ذخایر گازی، بیشترین ذخایر گاز طبیعی دنیا را در اختیار دارد. جمهوری اسلامی ایران و قطر پس از روسیه در جایگاه دومین و سومین کشورهای دارنده ذخایرگاز طبیعی دنیا قرار دارند.
سیاست روسیه، ایران و قطر در بازار جهانی
روسیه یکی از عمده‌ترین صادرکنندگان گاز طبیعی در جهان است که به دلیل تأمین بخش قابل ملاحظه‌ای از گاز مورد نیاز جهان، حق حاکمیت خود بر منابع انرژی را به رسمیت شناخته و قیمت‌گذاری بر حامل‌های انرژی را به رأی و سلیقه خود انجام میدهد. در این میان قطر، دقیقاً در نقطه مقابل روسیه قرار دارد به طوری که با کمترین مقاومت، راهکارهای ارائه شده از سوی قدرت‌ها را برای فروش و واگذاری گاز تولیدی خود به کمترین قیمت می‌پذیرد.
از سوی دیگر، ایران است که باید علاوه بر تأمین بخشی از نیاز اقتصادی خود از طریق فروش گاز، بازارهای مناسبی را نیز بیابد تا مانند قطر، گاز خود را با قیمتی بسیار پایین‌تر از ارزش واقعی آن ارائه نکند. این سه قطب مطرح تأمین گاز هر یک با اعمال شیوه‌های خاصی، بر قیمت‌گذاری گاز تأثیر می‌گذارند.
حال‌آن‌که دیگر صادرکنندگان گاز به دلیل نقش کمرنگ خود در تأمین گاز مورد نیاز جهان، بسیار منفعلانه عمل می‌کنند و بیشتر پیرو روند قیمت‌گذاری با طرفین خود هستند. این ناهمگنی تاکنون نتیجه‌ای جز آشفتگی بازارهای جهانی گاز نداشته است و در این میان به نظر می‌رسد کارکرد سازمانی برای قیمت‌گذاری و نظارت بر عرضه گاز، می‌تواند بسیار راهگشا باشد.
نقش ایران در پازل کنترل سیاست‌های روسیه و قطر در بازار گاز
با توجه به همکاری دو کشور روسیه و قطر در عرصه صادرات گاز طبیعی و رقابت آنها با ایران، سیاستگذاران انرژی کشور می‌بایست سیاست‌های این دو کشور را در حوزه صادرات گاز به دقت دنبال کرده و زمینه‌های تعامل و همکاری با این دو صادرکننده بزرگ مجمع و بازار جهانی را فراهم سازند.
این مسئله زمانی اهمیت می‌یابد که شواهد تاریخی نشان میدهد کشور روسیه شریک و همکار مناسبی برای ایران در سطح منطقه و جهان نبوده و همواره منافع خود را دنبال کرده است. از بین کشورهای عضو مجمع تنها کشورهای قطر و روسیه می‌توانند در شرایط موجود نقش ناظم بازار را ایفاء کنند.
کشور روسیه می‌تواند به دلیل دسترسی به بازار بزرگ اروپا سیاست‌های کنترلی را در بخش خط لوله اتخاذ کند و کشور قطر نیز با توجه به زیرساخت‌های صادرات ال.ان.جی این کشور امکان کنترل بازار را با هدف تامین منافع کشورهای عضو مجمع در بخش ال.ان.جی دارد.
در این میان کشور ایران با توجه به ذخایر عظیم گاز طبیعی، دسترسی به بازارهای بزرگ مصرفی در شرق و غرب کشور به ویژه اروپا، هند، پاکستان، افغانستان، عراق، چین و ... (در واقع کشور ایران در مرکز بازارهای بزرگ مصرفی قرار دارد) و همچنین دسترسی به آب‌های آزاد، می‌تواند نقش کنترلی را در بازار جهانی گاز در هر دو حوزه خط لوله و ال.ان.جی ایفا کند. بنابراین در راستای ایجاد نظم در بازار باید با هر دو کشور قطر و روسیه همکاری توام با نظاره‌گری مستمر برقرار نمود.
نیاز ایران به برقراری ارتباط با کشورهای ترانزیت‌کننده ذیل مجمع صادرکنندگان گاز
مسئله دیگری که باید مورد توجه سیاستگذاران حوزه انرژی کشور قرار گیرد، عدم حضور کشورهای ترانزیت‌کننده گاز در ساختار مجمع است. به طور قطع کشور ایران برای تجارت گاز از طریق خط لوله، نیاز به همکاری جدی با کشورهای ترانزیت‌کننده از قبیل ترکیه دارد. مسئله حضور این کشورها در ساختار مجمع به این دلیل حائز اهمیت است که با توجه به تحریم‌های کشورهای غربی و فشارهای روسیه، ممکن است این کشورها تمایلی به همکاری با ایران برای ترانزیت گاز نداشته باشند. بر این اساس مجمع می‌تواند کمک شایانی باشد برای همکاری ایران با کشورهای ترانزیت‌کننده گاز برای ورود به بازار بزرگ اروپا.
در نهایت می‌توان به این جمع‌بندی رسید که امکان افزایش تاثیرگذاری مجمع کشورهای صادرکننده گاز بر بازار جهانی در حوزه گاز طبیعی اگر چه بسیار مشکل اما شدنی است. این مسئله در وهله اول نیازمند آن است که کشور ایران بتواند سهم قابل ملاحظه‌ای در تولید و صادرات جهانی گاز طبیعی چه از طریق خط لوله و چه به صورت ال.ان.جی داشته باشد که خود نیازمند برنامه‌ریزی جدی و سرمایه‌گذاری قابل توجه در بخش گاز کشور است.
با تمرکز بر برداشت حداکثری و البته صیانتی از منبع مهم و استراتژیک گازی مشترک ایران و قطر (مجتمع گازی پارس جنوبی) کشور ایران می‌تواند در راستای افزایش منافع خود و کنترل سهم صادرات گاز کشورهای پیشرو مانند قطر و روسیه بهره گیرد.
موقیت جغرافیایی ممتاز، دست برتر ایران در تعامل با مجمع صادرکنندگان گاز
سوالی که در اینجا مطرح می شود این است که آیا ایران با وجود عملکرد کمرنگ در عرصه دیپلماسی گاز تا چه میزان می‌تواند به عنوان یکی از مهره‌های کلیدی مجمع کشورهای صادرکننده گاز مطرح شود؟
پاسخ این است که ایران اگر چه صادرکننده عمده گاز نیست اما به عنوان یکی از بزرگترین کشورهای دارنده گاز می‌تواند نقش کلیدی را در مجمع داشته باشد. کشور ایران به لحاظ دارا بودن ذخایر گاز، دومین رتبه و از نظر تولید گاز سومین رتبه را داراست. در نتیجه بدون شک ایران از پتانسیل بالایی در تولید و حتی داشتن ذخایر گاز برخوردار خواهد بود.
همچنین کشور ایران از نظر جغرافیایی گزینه‌های زیادی برای صادرات/واردات گاز خود دارد. ایران نزدیک‌ترین منبع برای کشورهای جنوب غرب آسیا به ویژه هند و چین به شمار رفته و گاز خود را نیز می‌تواند از طریق ترکیه به اروپا صادر نماید. همچنین از طریق سرمایه‌گذاری در بخش ال.ان.جی می‌تواند به بازارهای مناسب و پررونق شرق آسیا مانند ژاپن راه پیدا کند.
علاوه بر این موارد، به‌دلیل دسترسی به اقیانوس‌ها از طریق دریای عمان و نیز نزدیکی به بازارهای مصرف در شرق و غرب کشور، برخلاف بسیاری از تولیدکنندگان دیگر گاز که مجبورند تنها به یک شیوه صادراتی اتکا کنند، می‌تواند با هر دو شیوه صادرات (خط لوله و ال.ان.جی) به بازارهای بین‌المللی راه یابد که این موضوع قدرت مانور کشور را در بازاریابی به شدت افزایش میدهد.
ظرفیت الجزایر و روسیه برای همکاری در زمینه ال.ان.جی و توسعه میادین گازی
این موقعیت بی‌نظیر ایران، اگرچه در مورد نفت نیز وجود دارد اما به دلایل متعدد از این موقعیت استفاده بهینه نشده اما می‌توان در زمینه گاز فرصت‌سازی کرد. در واقع حضور در مجمع کشورهای صادرکننده گاز، ارتباط کشور ما با بازارهای منطقه‌ای از طریق خط لوله علاوه بر منافع اقتصادی ناشی از صدور گاز، مزایای متعددی خواهد داشت و تقویت جایگاه منطقه‌ای و ضریب امنیتی از دستاوردهای تشکیل این مجمع خواهد بود.
از سوی دیگر، سازمان کشورهای صادرکننده گاز می‌تواند امکان همکاری با سایر صادرکنندگان گاز در زمینه تکنولوژیکی را در قالب توافق‌های درون‌سازمانی فراهم آورد و نیاز به فناوری کشورهای غربی برای توسعه میادین گازی، ایجاد واحدهای تولید ال.ان.جی و صادرات گاز را کاهش دهد. ایران می‌تواند همکاری خوبی در زمینه ال.ان.جی با الجزایر و توسعه میادین با روسیه داشته باشد.
۴ اقدام راهبردی برای تقویت نقش ایران در مجمع صادرکنندگان گاز
حضور موثر در مجمع کشورهای صادرکننده گاز برای ایران هم ماهیت سیاسی دارد و هم ماهیت اقتصادی. اقتصادی از این منظر که درآمد حاصل از دیپلماسی گازی سبب افزایش درآمدهای ارزی ایران می‌شود و سیاسی از این منظر که این افزایش درآمد سبب افزایش توانایی ایران در پیگیری اهداف سیاست خارجی خود خواهد شد.
همچنین گاز می‌تواند به عنوان کالای مورد نیاز مخالفان خارجی، به عنوان ابزاری دیپلماتیک مورد استفاده ایران قرارگیرد، بدین معنی که ایران از این برتری در زمینه داشتن منابع گازی و اهمیت آن به عنوان ابزاری سیاسی برای برقراری امنیت انرژی و ملی در کشور و منطقه بهره گیرد. بر اساس تحلیل‌های صورت گرفته و شرایط تراز گازی کشور، و لزوم استقرار نظام دیپلماسی فعال گازی ایران در منطقه، تقویت نقش‌آفرینی ایران از طریق مجمع کشورهای صادرکننده گاز (GECF) به واسطه اقدامات ذیل ضروری است:
الف- تقویت جایگاه ایران در GECF، با برگزاری نشست‌های تخصصی و همکاری‌های مشترک در معاونت‌های مرتبط وزارت نفت، و سازمان‌ها و موسسه‌های مربوطه.
ب- رایزنی با کشورهای عضو، بویژه روسیه، قطر و ترکمنستان در جهت عقد قراردادهای صادرات/ واردات و ترانزیت در راستای بهبود تراز گازی کشور، و افزایش منافع و امنیت ملی
ج- افزایش قدرت تاثیر گذاری ایران با انتشار دورنمای انرژی کشور تا افق ۱۴۲۰ و تقویت جایگاه نفت و گاز تولیدی
د- تمرکز بر همکاری‌های فناورانه با کشورهای عضو GECF در حوزه تولید، تزریق، انتقال، توزیع و تبدیل گاز طبیعی (LNG)
