امروزه خطوط لوله نفت و گاز کشور به خاطر قدیمی بودن و عوامل طبیعی و انسانی آسیب رسان به آن، نیازمند تعمیر، نگهداری از روشهای جدید دقیق و کم هزینه و حتی بازطراحی می باشد.

در این گزارش، وضعیت بازرسی خطوط لوله نفت و گاز کشور و روشهای پیگرانی مورد بررسی قرار گرفته است. 
 
وضعیت بازرسی خطوط لوله انتقال نفت و گاز
 بازرسي خطوط لوله انتقال نفت و گاز و تلاش براي حفظ جريان انتقال نفت خام و گاز از اهميت بسزايي برخوردار است. ایران داری ۱۴ هزار کیلومتر خط لوله نفت و بیش از ۴۰ هزار کیلومتر خط لوله گاز است. نشت در خطوط انتقال، علاوه بر اتلاف منابع ملي و هدرروي فرآورده هاي نفتي در شبکه انتقال، اختلال در فعاليت پالايشگاه ها و مصرف کنندگان و همچنين آلودگي محيط زيست را به همراه دارد.  
برخی از خطوط لوله در کشور بیش از ۴۰ سال عمر دارند و با توجه به اتمام عمر طراحي خطوط لوله در کشورمان و همچنين برنامه هاي آتي کشور براي گسترش شبکه خطوط انتقال نفت و گاز، نياز به يک سيستم نظارتي به منظور تشخيص نشتي و جلوگيري از ترکيدگي لوله را ضروري مي نمايد. بايد توجه داشت که خوردگی، پديده هاي جغرافيايي و آب و هوايي (نظير سيل، زلزله و رانش زمين)، دخالت هاي شخص ثالث نظير انجام عمليات عمراني در حريم خطوط لوله و همچنين افزايش عمر خطوط لوله و پايان عمر طراحي آنها و به تبع آن افزايش پديده نشتي همگي بر عملکرد صحيح شبکه موثر هستند. هزینه نگهداری خطوط لوله ۱۴۰۰۰ کیلومتری نفت و ۴۰ هزار کیلومتری گاز، در طول سالها با توجه به فرسودگی افزایش می یابد و عمر متوسط خطوط لوله ما به طور متوسط ۴۰ سال است،  
امروزه سيستم هاي پيشرفته اي در دنيا برای پایش و بازرسی خطوط لوله توسعه يافته اند که بر روي خطوط لوله جديد قابل اجرا مي باشند ولي بر روي خطوط لوله قديمي قابل اجرا نيستند و از پيچيدگي هاي مخصوص به خود برخوردار هستند. نشت مواد هيدروکربن در کشور ما تاکنون باعث بروز صدمات زيست محيطي گسترده اي در زمينها، آب رودخانه ها شده است و در مواردي هم باعث بروز آتش سوزي در روستاهاي مسير خط لوله شده است. در مواردي بروز نشتي منجر به بروز خسارت هاي ميلياردي به روستاها و ساکنين اطراف خط لوله شده است.  
خطوط لوله نفت وگاز نيز مانند يک بيمار هستند که بايد هر از چند گاهي يک بازرسي کلي شوند، تا اگر موردي مشکوکي در آنها ديده مي شد به سراغ روش هاي دقيق تر و پرهزينه تر براي رفع مشکل رفت. 
طبق آمار در چندسال اخیر تعداد ۶ مورد نشتی ناشی از خوردگی و ۳ مورد ناشی از دخالت های شخص ثالث در کشور باعث ترکیدگی خطوط لوله نفت و ۴ مورد نشتی گاز ناشی از خوردگی در خطوط لوله گاز اتفاق افتاده است. 
با توجه به اينکه خطوط لوله گاز حداقل سالانه يکبار مورد بازرسي قرار مي گيرند، استفاده از روش هاي بازرسي علاوه بر پیگرانی يک از نياز هاي مطرح در اين زمينه نيز مي باشد. 
در نتيجه راه اندازي يک سيستم جامع نظارت و کنترل (با بکارگيري ساير روشهاي مکمل) بر خطوط لوله بخصوص خطوط لوله قديمي انتقال نفت (به طول ۱۶۰۰۰ کيلومتر که سيستمهاي جديد قابل اجرا بر روي آنها نيستند) مي توان مديریت بهتري را بر شبکه اعمال نمود. 
طبق برآورد از آمار حوادث، بيش از ۴۰ درصد از حوادث بر روي خطوط لوله در اثر نيروهاي خارجي وارد بر آن گزارش شده كه حاصل از فعاليت هاي ناشي از حفاري در كنار خطوط لوله صورت گرفته است. عامل ۵۰ درصد از كليه نشتي ها را نيروي خارجي وارد بر لوله موجب گرديده و دومين عامل نشتي در خطوط لوله را خوردگي دروني و بيروني سبب شده است. 
از مجموعه صدمات وارده به خطوط لوله، ۶۴ درصد در اثر نيروهاي خارجي وارد بر لوله، ۱۴ درصد اشكالات مهندسي در طراحي و انتخاب مواد و ساختمان، ۱۳ درصد ناشي از خوردگي و ۹ درصد بقيه را موارد ديگر شامل مي شود.
 
پیگرانی خطوط لوله نفت و گاز
 پیگ (PIG  مخفف واژه Pipeline Inspection Gauge است) وسیله‌ ای مورد استفاده در لوله ‌های انتقال سیالات از جمله لوله ‌های آب، فاضلاب، انتقال نفت و انتقال گاز است. از پیگ معمولاً برای اهداف زیر استفاده می شود: ۱-تمیزکاری لوله، ۲-ایجاد حائل فیزیکی بین دو سیال متفاوت، ۳-نظارت بر بدنه لوله و ۴-ضبط اطلاعات هندسی خط لوله.
 توپک ها یا پیگ ها وسایلی هستند که درون خط لوله قرار گرفته و در طول آن با استفاده از فشار سیال به حرکت در می آیند، به این عملیات توپک رانی می گویند. توپک رانی یا پیگ رانی یکی از مراحل عملیاتی انجام گرفته جهت بهره برداری، نگهداری و حفاظت از خطوط لوله می باشد. 
پیگ هوشمند (Intelligent PIG یا Smart PIG)، به عنوان تنها وسیله برای حمل ابزارهای تست غیرمخرب، پیگی است که وظیفه جمع ‌آوری اطلاعات مختلفی راجع به مسیر حرکت خود را بر عهده دارد. فناوری ‌های مختلفی در پیگ ‌های هوشمند مورد استفاده قرار می ‌گیرند که بر اساس نیازهای تعریف شده و طراحی پیگ، قابلیت‌ های پیگ تعریف می ‌شوند. این قابلیت ‌ها شامل تشخیص حفره (pitting)، خوردگی (corrosion)، ترک (crack)، آثار جوشکاری می ‌شود. 
نشتی شار مغناطیسی (MFL یا Magnetic Flux Leakage) و مافوق صوت (Ultrasonics) دو روش نظارت بر بدنه لوله هستند. همچنین پیگ‌های کولیسی، (Caliper PIGs) قابلیت اندازه‌گیری کروی لوله برای پیدا کردن شکست ‌ها و تغییر شکل ‌ها و به طور کلی ضبط اطلاعات هندسی لوله را دارند. به وسیله روش ‌های فوق می ‌توان مکان عیوب، نوع و اندازه آنان را تعیین کرد و با حفاری محل عیوب ایجاد شده به رفع آنها پرداخت. همچنین به وسیله ایجاد نقشه عیوب، می ‌توان ایجاد نشتی ‌ها و عیوب را پیش ‌بینی کرد. 
استفاده از پيگ مناسب و برنامه پيگ راني صحيح، به صحت و بهينه نمودن راندمان خط لوله كمك موثري خواهد نمود و موجب ارتقاء ايمني و حفظ محيط زيست و افزايش سود صاحبان صنايع خواهد گرديد. هم اكنون خطوط لوله در زمره اقتصادي ترين و ايمن ترين راههاي انتقال سيالات (مايعات و گازها) به شمار مي رود. كه اين روش انتقال سيالات بر دو اصل مهم متكي است: 

۱- تأسيسات انتقال سيالات بايستي پيوسته در سرويس باشد. 
۲- عمليات انتقال سيالات بايد با حداقل سرمايه و هزينه عمليات صورت گيرد. 

از اينرو طراحي و ساخت خطوط لوله را بايستي مبتني بر دو اصل فوق بنا نمود، هرچند كه سرمايه و هزينه در خطوط لوله انتقال و بخصوص خطوط لوله با قطر بالا و طول زياد بسيار سنگين است. 
به طور خلاصه، انجام عمليات پيگ راني در خطوط لوله به حصول اطمينان از مناسب بودن و صحت عمليات احداث و ساخت خط لوله كمك مي كند. 
امروزه پيگ ها را در انواع و اَشكال و باتعداد اجزاء گوناگوني مي سازند كه هر يك براي منظور خاصي به كار مي روند ولي آنچه كه مسلّم است، به كار بردن هر نوع پيگي بهتر از عدم استفاده كلي از پيگ و پيگ راني در خطوط لوله است. استفاده از پیگ رانی علاوه بر صرفه‌ جویی و جلوگیری از این مشکلات، از اثرات مخرب زیست محیطی روش ‌های قدیمی جلوگیری می ‌کند. 
با استفاده از پیگ رانی خودکار می توان علاوه بر کاهش هزینه نیروی کار، عدم نیاز به استخدام نیروهای باتجربه و دسترسی آسان به مناطق دورافتاده، در شرایط آب و هوایی سرد که شاهد افزایش تولید پارافین در لوله ها هستیم، منافع چشمگیری را به دست آورد. مثلا در تعدادی از مناطق سردسیر برنامه ریزی لازم برای پیگ رانی خودکار مسیر دو بار در هر روز انجام می شود. 
تجارب نشان می دهد برای انجام عملیات پیگ رانی ۲۴ ساعته حدود ۵۰۰۰ دلار هزینه باید اختصاص داد. اما با پیگ رانی خودکار این هزینه ها کاهش بسیاری خواهد یافت. فراموش نکنید در عملیات پیگ رانی، شاهد انتشار گاز متان در هنگام آغاز و پایان آن هستیم که در پیگ رانی خودکار هیچ گازی تولید نمی شود. از سوی دیگر، به دلیل عدم نیاز به نیروی انسانی در مراحل مختلف آغاز و پایان عملیات، شاهد افزایش ایمنی و به حداقل رسیدن حوادث احتمالی و حذف حوادث انتشار گاز سولفید هیدروژن خواهیم بود.
 
بهره سخن
 بررسی آمار مصرف اقلام برای تعمیر و نگهداری خطوط لوله در ایران در مقایسه با کشورهای نفتی دیگر به نسبت خطوط لوله جریانی، نشاندهنده عدم توجه اصولی به مقوله نگهداری و پیشگیری است. در راهکارهایی که سبب کاهش خسارات مالی ناشی از عدم رعایت اصول صحیح پیگرانی در تست خطوط لوله در پایان مراحل نصب و تحویل کارفرما و همچنین خسارت مالی ناشی از برنامه ریزی ناکارآمد جهت پیگرانی در زمان بهره برداری و به منظور نگهداری بهینه از خطوط لوله می شوند، باید افزایش پژوهشهای آماری به منظور تدوین آیین نامه های کاربردی در رابطه با نگهداری خطوط لوله در کنار مسوولیت تولید و انتقال و تغییر بازرسی نتیجه گرا به بازرسی فرآیند مدار را در اولویت قرار داد. 
با توجه به سابقه وجود خطوط لوله نفت و گاز در کشور، نياز به نظارت دقيق به منظور تضمين تداوم جريان نفت و گاز در کشور احساس مي شود. از سوي ديگر با توجه به اتمام عمر طراحي خطوط لوله قديمي و بروز پديده خوردگي و نشتي، نياز به استفاده از روش هاي سريع و کم هزينه براي نظارت بر انتقال فرآورده هاي نفتي توسط خطوط لوله ضروري است.