تاثیر "ناهماهنگی شناختی" در کاهش مصرف انرژی

به گزارش آژانس رویدادهای مهم نفت و انرژی " نفت ما " ، حکایت گرما و سرمای شدید و بحران کمبود آب، برق، گاز و هشدارهای پیاپی مسوولان به مردم برای صرفه جویی در مصرف، موضوع تازه ای نیست. سالهاست که عادت کرده ایم با رسیدن فصل زمستان، از رسانه ها، اطلاعیه های هشدار دهنده شرکت گاز را بشنویم و بخوانیم و متاسفانه اعتنایی هم نکنیم. نتیجه این بی توجهی ها، اجرایی شدن قانون هدفمندی یارانه ها و واقعی کردن بهای مصرف انواع سوخت، آب، برق و گاز بود اما به همان دلیلی که توصیه های مسوولان با بی اعتنای مردم مواجه می شد، باعث شد تا قانون هدفمندی نیز کاهش مصرف قابل توجهی را دبر نداشته باشد. آمارها نشان می دهد که هر سال الگوی مصرف انرژی در ایران افزایشی خیره کننده دارد و این یعنی بی اعتنایی شهروندان کشور به تمام نگرانی ها و هشدارها در این مورد. خود این بی اعتنایی معنی دیگری هم دارد، آن هم موفق نبودن راهکارهای مسوولان برای صرفه جویی است. بحران کمبود انرژی با تغییرات جوی و گرم شدن زمین به بحرانی جهانشمول تبدیل شده و تنها گریبانگیر سرزمین ما نیست، اما به نظر میر سد که ایران در مصرف انرژی در رتبه نگران کننده ای قرار دارد به عنوان مثال مصرف گاز ایران با چین برابری می کند یا میزان مصرف آب، برق، گاز و انواع سوخت بالاتر از متوسط جهانی آنست. سوالی که امروزه پیش روی کارشناسان قرار دارد اینست "چرا تمامی راهکارهای اندیشیده شده برای صرفه جویی در مصرف انرژی یا به شکست منتهی شده یا تاثیر اندکی داشته است؟" توجه به نوع تبلیغات در تشویق شهروندان به صرفه جویی و محتوای اطلاعیه های صادرشده در این حوزه و همچنین صحبتهای مسوولان امر و درخواست آنها از مردم برای مصرف کمتر یکی از مهمترین علل بی تاثیر یا اندک بودن تاثیر این راهکارهاست. توجه مشترک تمامی راهکارها، تمرکز بر ارزشهای شهروندان و تلاش برای تاثیرگذاری بر آنها با روشی صحبت گونه است، اما همانگونه که گفته شد این راهکار مفید نبوده و نخواهد بود. پس چاره کار چیست و چگونه می توان مردم را به صرفه جویی و مصرف کمتر انرژی ترغیب کرد؟ روانشناسان برای حل این مساله راههایی اندیشده اند. چندسال پیش هنگامی که ایالت کالیفرنیای آمریکا دچار کمبود آب شد، در شهر سانتاکروز آب جیره بندی شد. مدیریت دانشگاه این شهر شدیدا تلاش می کرد راههایی بیابد تا دانشجویان را ترغیب کند که دوشهای کمتری بگیرند تا در مصرف آب صرفه جویی شود. توسل مستقیم به ارزشهای دانشجویان در خصوص صرفه جویی موثر بود اما اثر کمی داشت. بنابریان برخی از استادان روانشناسی این دانشگاه بر آن شدند تا برای صرفه جویی بیشتر راهکاری بیندیشند. دکتر "الیوت ارونسون"، روانشناس اجتماعی مشهور آمریکایی که سرپرستی تحقیق در این زمینه را بر عهده داشت، تصمیم گرفت یکی از دستیاران پژوهشی خود را سراغ دانشجویانی بفرستد که برای دوش گرفتن به حمام دانشگاه می رفتند. ارونسون در این تحقیق به تغییر در دو مینه "تعهد" و "التفات" دست زد. در حالت آزمایشی تعهد، این دستیار از هر دانشجو سوال می کرد آیا مایل است اعلامیه ای در زمینه ترغیب مردم به صرفه جویی در آب امضا کند. متن اعلامیه این بود:"دوشهای کوتاهتری بگیرد. اگر من می توانم این کار را بکنم، پس شما هم می توانید." درحالت آزمایشی التفات، نیز از دانشجویان خواسته می شد تا به "پیمایش" صرفه جویی در آب پاسخ دهند. عناوین این پیمایش به گونه ای طراحی شده بود که آنان را از نگرشهای موافق با صرفه جویی و همچنین از این واقیعت که دوش گرفتن آنان ، گاهی اتلاف و اسراف آب است، آگاه می کرد. سپس دانشجویان سراغ دوشها می رفتند، جایی که یک دستیار پژوهشی دیگر به صورت غیر علنی منتظر بود تا مدت زمان دوش گرفتن آنها را اندازه بگیرد. نتایج نشان داد که تنها در حالت آزمایشی که باعث بروز ناهماهنگی شدی می شد، می توان تاثیر عمده ای بر رفتار دانشجویان گذاشت، یعنی در وضعیتی که دانشجویان به گرفتن دوشهای کوتاه ترغیب شده و متوجه رفتار گذشت خود شدند. در این حالت آزمایشی، دانشجویان آگاه شدند که به آنچه توصیه می شود ، عمل نمی کنند: طول زمان متوسط دوش گرفتن این دانشجویان تنها اندکی بیش از 3.5 دقیقه بود و خیلی کوتاهتر از دوش گرفتن دانشجویان دیگر بود. اکنون به نظر می رسید که چاره کار مشخص شده باشد. مصرف کننده انرژی تنها زمانی در مصرف آب، برق، گاز صرفه جویی می کند که او را در وضعیت ناهماهنگی شناختی قرار دهیم. بدینصورت که او را فردی در مقابل خود نبینیم که از طریق رسانه ها باید نصیحتش کرد یا از طریق قوانین او را محدود کنیم تا درست مصرف کند، بلکه باید او را در فرآیند تبلیغ و دفاع از صرفه جویی در انرژی وارد کرده و از فردی منفعل به فعال تبدیل بکنیم. بدین ترتیب خواهیم دید او که خود مبلغ صرفه جویی شده و از آن حمایت می کند در میزان مصرف انرژی نیز دقت خواهد کرد. مهدی ملک محمد/ کارشناس ارشد روانشناسی