داستان پرماجری نفت در قرن بیستم از نگاه دانیل یرگین

به گزارش آژانس رویدادهای مهم نفت و انرژی " نفت ما " ، نفت، به عنوان محصولی شناخته می شود که تاریخ را تغییر داد. دانیل یرگین در سال 1992 برای نگارش کتاب خود ئر حوزه نفت، برنده جایزه معتبر پولیتزر برای آثار غیر داستانی شد. در این نوشتار، مهمترین رویدادهای سرگذشت صنعت نفت در قرن بیستم مرور می شود. با "نفت ما" ما همراه شوید. ظهور غول جدید اگر تاریخ قرن نوزدهم صنعت نفت با نام استاندارد اویل آمریکا در هم آمیخته است، قرن بیستم را باید از آن شرکت رویال داچ شل بدانیم. مارکس سیموئل بنیانگذار این شرکت با سفر به شرق آسیا و اندونزی توانست نخستین حفاریهای نفتی خود را آغاز نماید. این مهندس معدن هلندی تبار، پس از فراز و نشیبهای فراوان و ناکامیهای متعدد به ویژه پس از عدم تولید نفت از 110 حلقه چاه حفاری شده در سوماترا، سرانجام توانست در بازار تولید و عرضه این محصول جای پایی برای خود باز کند. وی به همراه هنری ویلهلم آوگوست دتردینگ یکی از هموطنانش توانست پایه های یکی از بزرگترین شرکتهای نفتی دنیا را بنیان نهد. هرچند به دنبال موفقیتهای اولیه این شرکت، مدیران استاندارد اویل پیشنهاد اغواگرانه خرید این شرکت نوظهور به مبلغ 40 میلیون دلار را پیشنهاد دادند، اما مدیران رویال داچ شل با واگذاری مالکیت شرکت در حال رشد خود به آمریکاییها مخالفت نمودند. چند سال بعد این عدد به 100 میلیون دلار افزایش یافت. اما با توسعه دامنه فعالیت های این شرکت اروپایی، یک رقیب جدی برای آمریکاییها وارد بازار شده بود. اما در ابتدای قرن بیستم، ایران به بازار جذابی برای شرکتهای نفتی تبدیل شد. دانیل یرگین با اختصاص فصلی از این کتاب به موضوع تاریخ توسعه صنعت نفت ایران با نام "عیش و نوش در ایران" خوانندگان را با تحولات این صنعت آشنا می نماید. ریختن نفت بر آتش دو جنگ جهانی نیمه اول قرن بیستم با دو جنگ جهانی خانمان برانداز همراه بود که تصور وقوع چنین جنگهای دامنه داری بدون وجود منابع نفت، امکان پذیر نیست. ساخت هزاران کشتیهای جنگی و تانکها و نفربرها و زیردریاییها و هواپیماها که در این قرن وارد کارزار شدند، تنها و تنها به کمک فرآورده های نفتی امکان پذیر بود. در سالهای نخست دهه 1910 ، چرچیل اصرار داشت که ناوهای جنگی انگلستان باید از نفت به جای سوخت متداول آن زمان یعنی زغالسنگ استفاده کنند. وی معتقد بود با مصرف نفت، سرعت و شتاب ناوهای کشورش به ویژه در مقایسه با ناوهای آلمانی افزایش خواهد یافت، شعاع عملیات افزایش می یابد و هزینه های ناوگان کاهش خواهد یافت. اما این نفت از کجا باید تامین می گردید؟ چرا که انگلیس یک دارنده معادن عظیم زغالسنگ بود و باید نفت مورد نیاز ارتش خود را از هزاران کیلومتر دورتر وارد می گردید. اما تامین کنندگان نفت مورد نیاز انگلیسیها چه شرکتهایی بودند؟ شرکت رویال داچ شل و شرکت نفت ایران و انگلیس. دانیل یرگین در کتاب خود با اشاره به اوج گیری صنعت هوانوردی با موتورهای نفتی در آستانه جنگ جهانی اول معتقد است: ساخت 55000 هواپیما در انگلستان، 68000 هواپیما در فرانسه، 20000 فروند در ایتالیا و 48000 فروند دیگر در آلمان نشان داد که ارابه های پرنده می توانند در تغییر سرنوشت جنگها، تاثیر زیادی داشته باشند. در این میان، پالایشگاه آبادان به عنوان بزرگترین پالایشگاه دنیا خیلی زود در کانون توجه کشورهای اروپایی فاقد منابع فسیلی قرار گرفت. در فاصله سال های 1912 تا 1918، نفت تولید شده در پالایشگاه آبادان 10 برابر شد و از 1600 بشکه به 18000 بشکه رسید. شرکت نفت ایران و انگلیس 20 درصد نیازهای نیروی دریایی انگلیس را تامین می نمود و از سودآوری بالایی برخوردار گردید. با پایان جنگ جهانی اول، دولتهای اروپایی و آمریکایی بیش از گذشته به اهمیت نفت و فرآورده های آن برای پیشبرد اهداف دولتهایشان، پی بردند. در این میان، میادین نفتی خاورمیانه در کانون توجه اروپاییها و به ویژه آمریکاییها قرار گرفت. آمریکاییها که در جنگ جهانی اول آسیب زیادی ندیده بودند، ظرف یک دوره کوتاه و از سال 1914 تا 1918 ، تعداد خودروهای خود را از یک میلیون و هشتصد هزار به نه میلیون و دویست هزار خودرو رساندند. اما کمبود سوخت در این کشور بسیار آزاردهنده بود. در آن سالها حتی ایده استفاده مجدد از زغالسنگ به جای نفت توسط یکی از سناتورهای آمریکایی مطرح شد. اما اندک اندک، اکتشاف و تولید نفت در عربستان سعودی و عراق و آذربایجان و چند کشور دیگر خاورمیانه آغاز شد. عصر بنزین افزایش خیره کننده تعداد خودروها در دهه 1920 در ایالات متحده را باید یکی از دلایل اصلی رویکرد شرکتهای نفتی آمریکایی به یافتن سوخت های فسیلی در نقاط مختلف دنیا دانست. در سال 1929، 78 درصد کل خودروهای جهان در خاک آمریکا در حال تردد بودند. عصر بخار جای خود را به عصر بنزین داده بود و به ازای هر 5 آمریکایی، 1 خودروی بنزینی ساخته شده بود. عدد مشابه در انگلستان، 30 نفر، فرانسه 33 نفر، آلمان 102 نفر، ژاپن 702 نفر و اتحاد جماهیر شوروی 6130 نفر در برابر یک خودرو بود. در بعدازظهرهای روزهای شنبه و یکشنبه ترافیک شدیدی در خیابانهای شهرهای آمریکا به وجود می آمد. در سال 1929 ، مصرف روزانه بنزین آمریکا از مرز 2 میلیون و 580 هزار بشکه گذشت. نفت 25 درصد انرژی دنیا را به خود اختصاص داده بود و جادوی بنزین، فرهنگ خاص خود را در غرب پدید آورد. آغاز عصر ژئوفیزیک اگرچه تا سال 1920، زمین شناسی سطحی و بررسی نقاط دارای ذخایر احتمالی نفت، تنها روش یافتن نفت بود، اما بهره گیری از فناوریهای توسعه یافته در نخستین جنگ جهانی نظیر زلزله سنج، مغناطیس سنج و دستگاه ژئوفون تشخیص گنبدهای نمکی راه را برای دستیابی به میادین جدید هیدروکربوری هموار نمود. استفاده از عکسبرداری هوایی نیز به همراه بهبود روشهای پالایش، به کمک کاشفان طلای سیاه آمد. با پایان دومین جنگ جهانی، نقش امنیت دستیابی به منابع انرژی، بیش از گذشته برای دولتها مشخص گردید. چرا که می توان جنگ جهانی اول را جنگی ایستا و جنگ جهانی دوم را جنگی متحرک دانست. حتی کیفیت سوخت مصرفی نیز بر برتری یک کشور تاثیرگذار بود. در این میان، آمریکاییها دوگولیر را برای بررسی ذخایر نفت خام کشورهای خاورمیانه روانه خاورمیانه نمودند. وی در گزارش خود اعلام نمود که کشورهای ایران، عربستان، عراق، کویت، بحرین و قطر، در مجموع حدود 25 میلیارد بشکه ذخیره دارند که 5 میلیارد بشکه از این رقم در خاک عربستان سعودی قرار دارد. آمریکاییها که بر خلاف انگلیسیها تاکنون این منطقه را نادیده گرفته بودند، به سرعت تلاش کردند تا جای پای خود را در قلب جدید صنعت نفت دنیا محکم کنند. در این شرایط، حتی از اعزام یک گروه کارشناسی برای مبارزه عام المنفعه با هجوم ملخها نیز به عنوان پوششی برای اکتشاف منابع نفت در سرزمین شیوخ ریاض، استفاده گردید. معاون دوگولیر در نامه ای به وی، این منطقه را چنین توصیف نموده بود: هرچه از نزدیک تر به خلیج فارس می نگرم، مشاهده می کنم که حوزه های این منطقه به کلی با ایالات متحده و حتی تگزاس متفاوت است. مقدار نفت، باورنکردنی است و باید بارها چشمانم را بمالم. اما در سالهای دهه 1940و به دنبال بالا گرفتن آتش جنگ، رهبران عربستان سعودی که با مشکل کاهش شدید حجاج و سقوط درآمدهای خود روبرو گردیده بودند، به سرعت، قراردادهای اکتشاف و تولید ذخایر زیرزمینی فسیلی خود را با شرکتهای غربی امضا نمودند. تولد هفت خواهران نفتی پس از پایان جنگ جهانی دوم، شرکتهای نفتی بزرگ دنیا دریافتند تداوم سودآوری آنها در گروی نوعی مرزبندی و تقسیم بازار و در پیش گرفتن سیاستی یکپارچه در برابر دولتهای دارای ذخایر انرژی است. همزمان کمبود شدید سوخت در اروپای ویران و در حال بازسازی، تجارت نفت را سودآورتر از همیشه نمود. در این شرایط، با وجود قوانین سختگیرانه ضد کارتل، شرکتهای بزرگ نفتی با شکل دادن به یک کارتل نامریی، در حال توسعه دامنه نفوذ خود بودند. آغاز عصر نفت در مناطق فراساحلی در سال 1947 ، نخستین چاه حفر شده در 10 مایلی ساحل لوییزیانا به نفت رسید. با وجود 5 برابر بودن هزینه تولید نفت از مناطق دریایی در مقایسه با نواحی خشکی، اندک اندک این حوزه نیز با وجود دشواریهای فنی، با استقبال روبرو شد. اما همچنان گازهای همراه چاههای نفت بدون استفاده قابل توجهی سوزانده می شد. شکل گیری قرن نفت از دیگر اتفاقات مهم دهه 1950 ، ملی شدن نفت ایران و خروج انگلیسی از ایران بود. اندکی بعد در 14 سپتامبر 1960 ، اوپک به عنوان کارتل تشکیل شده از دولتهای تولیدکننده نفت، با همکاری نمایندگان عربستان سعودی، ایران، عراق، کویت و ونزوئلا تشکیل شد. اقدامی که به عقب نشینی شرکتهای نفتی غربی و عذرخواهی آنها به دلیل اقدامات گذشته شان انجامید. در فاصله سالهای 1949 تا 1972 ، مصرف انرژی دنیا سه برابر شد. قیمت نفت نیز در این دوره، بسیار پایین بود و ساخت خودروهای کشیده و دراز و پرمصرف آمریکایی که در هر هشت مایل، یک گالن بنزین می سوزاندند، یکی از ویژگی های این دوره بود. زغالسنگ کثیف به سرعت به حاشیه رفته بود و نفت خاورمیانه بازارهای جهانی را فرا گرفته بود. اما این پایان داستان نبود. با اعلام موجودیت اسرائیل در قلب خاورمیانه، تعارض غرب و دنیای عرب اندک اندک بر بازارهای انرژی سایه افکند. هرچند حدود 10 سال، عرب ها از تهدید تحریم نفت سخن می گفتند، اما عملی کردن این وعده، تا سال های دهه 1970 به تاخیر افتاد. فصلهای پایانی این کتاب خواندنی نیز به آغاز عملیات اکتشاف در قطب شمال و آلاسکا، دریای شمال و خلیج مکزیک، بهبود جایگاه گاز طبیعی در بازار، آغاز تولید ال ان جی، جنگ ایران و عراق و بر هم خوردن جریان صادرات از خلیج فارس و در نهایت چند حادثه فاجعه آمیز نفتی و بالا گرفتن اعتراضات زیست محیطی حامیان محیط زیست اختصاص دارد. محسن داوری/کارشناس امور بین المللی انرژی