در شرایط کنونی وجود یک دیپلماسی مناسب و هماهنگ می تواند نقش ایران در حوزه امنیت انرژی جهانی را بیش از پیش برجسته تر نماید.
به گزارش نفت ما ، با توجه به اینکه ایران در میان دو منبع بزرگ انرژی جهان یعنی حوزه دریای خزر در شمال و خلیج فارس در جنوب واقع شده ، از جایگاه ویژه ای در سطح بین الملل برخوردار است. ایران با داشتن 160 میلیارد بشکه نفت، 10.3 درصد از ذخایر جهانی نفت را به خود اختصاص داده است و در مقام چهارم قرار دارد. از نظر ذخایر گاز نیز با 37 تریلیون متر مکعب در رتبه دوم جهانی قرار دارد.
حوزه خزر برای بازارهای جهانی از جهات مختلف تامین انر ی دارای اهمیت فراوانی است؛ زیرا این حوزه دارای ذخایر نفتی و گازی وسیعی می باشد که توسعه و بهره برداری کامل از آنها آغاز شده است . دریای خزر دارای شش حوزه بزرگ ذخایر نفت و گاز است که بسیاری از ذخایر نفت و گاز توسعه نیافته و بسیاری ازنواحی منطقه مورد اکتشاف قرار نگرفته اند. ذخایر نفت ثابت شده این حوزه در حدود 16 تا 32 میلیارد بشکه می باشد و ذخایر احتمالی نفت این حوزه نیز نزدیک به 163میلیارد بشکه دیگر برآورد می شود که این مقدار از ذخایر نفتی، نزدیک به یک چهارم مجموع ذخایر اثبات شده در خاورمیانه می باشد.
در حوزه خلیج فارس نیز همانطور که ژان گاتمن- پدر جغرافیای سیاسی نوین- می گوید، این منطقه یکی از مناطق راهبردی جهان است. مهمترین عامل خلیج فارس وجود منابع عظیم نفت و گاز است، به گونه ای که این منطقه را مخزن استراتژیک نام نهاده اند. همچنین به دلیل آنکه تحولات نظام بین الملل بیانگر آن است نفت جهان که در هزارة سوم میلادی، قدرت برتر از آن کسی خواهد بود که بر انرژی جهانی، به ویژه نفت و گاز، تسلط یابد، بنابراین جای تعجب نیست که خلیج فارس به عنوان بزرگ ترین مخزن انرژی جهان، کانون توجه جهانی قرار گیرد.
امروزه جهان 41 درصد مصارف نفتی خود را از خلیج فارس تامین می کند. با توجه به اینکه ذخایر نفتی بسیاری از کشورهای دنیا در 20 سال آینده کاهش می یابد، اهمیت چهار کشور دارنده منابع نفت یعنی ایران، عربستان، عراق و کویت که هر چهار کشور در حوزه خلیج فارس قرار دارند، بیشتر نمایان خواهد شد. همچنین خلیج فارس میزان قابل توجهی از دیگر منابع پراهمیت انرژی جهان یعنی گاز طبیعی را نیز در اختیار دارد که حجم آن حدود 26 درصد از ذخایر گازی جهان است. تحقیقات نشان می دهد که بیشترین رشد در ذخایر گاز جهان مربوط به دو ناحیۀ اتحاد شوروی سابق و کشورهای حاشیۀ خلیج فارس و خاورمیانه بوده است. پس از روسیه، ایران، قطر، امارات متحده عربی و عربستان - به ترتیب - بزرگترین ذخایر گاز جهان را در اختیار دارند؛ هر چند به دلیل بالا بودن هزینه های بهره برداری تولید، انتقال و توزیع گاز طبیعی، صنعت گاز منطقۀ خلیج فارس عمدتاً توسعه نیافته و صرفا طی سال های اخیر شاهد حرکت برخی از این کشورها به سمت اکتشاف و توسعه گاز هس یم. در مجموع حوزه خلیج فارس742.8 میلیارد بشکه ذخیره ثابت شده نفت معادل 59.1 درصد از کل ذخایر ثابت شده دنیا و71.11 تریلیون متر مکعب گاز طبیعی معادل 40.1 درصد از کل ذخایر ثابت شده می باشد. در حال حاضر بیش از 75 درصد از نفت استخراجی کشورهای حوزه خلیج فارس از طریق تنگه هرمز به جهان صادر می شود و هر روز دهها نفتکش غول پیکر از این تنگه عبور می کنند. در آینده اگر لوله های نفت و گاز کشورهای شمالی ایران به خلیج فارس متصل شود -که به علت شرایط جغرافیایی امنیتی به عنوان بهترین مسیر می باشد- براهمیت آن خواهد افزود. این تنگه از نقاط حساس و بحرانی جهان به شمار می آید. درصورت بسته شدن تنگه هرمز، انتخاب راه های جایگزین بسیار گران تمام خواهد شد.
هم اکنون بیش از سه چهارم نفت ژاپن از این مسیر می گذرد قرار گرفتن ایران بین دریای خزر و خلیج فارس که کوتاه ترین راه ممکن برای انتقال منابع انرژی حوزه خزر می باشد و موقعیت مرکزی این کشور برای صادرات نفت به اروپا، کشورهای غربی، ژاپن، چین و کشورهای حوزه آسیای جنوب شرقی، امتیازاتی است که ایران در مسیر انتقال انرژی شرق به غرب دارد. در واقع خط لوله هایی که قرار است نفت قزاقستان و گاز ترکمنستان را از شرق دریای خزر به منطقه قفقاز و از آنجا به دریای مدیترانه منتقل نماید، مقصد نهایی آنها فقط اروپاست که از نظر عرضه انرژی تقریبا یک منطقه اشباع شده می باشد. در حالی که ارسال این منابع از مسیر ایران که به بنادر خلیج فارس منتهی می شود، نه تنها قابل انتقال به بازارهای غربی است بلکه بازارهای آسیایی را هم که در درازمدت می تواند تقاضای بیشتری برای انرژی داشته باشد، در بر می گیرد.
هرچند ایران به دنبال تلاش برای بازگشت به سطح دومین تولید کننده نفت اوپک و چهارمین صادرکننده نفت جهان می باشد، عواملی چون قرار گرفتن در نقطه ای نفت خیز و بسیار حساس از خلیج فارس و خاورمیانه، وجود موقعیت گذرگاهی آن یعنی واقع شدن در مسیر سه قاره اروپا، آسیا و آفریقا و دارا بودن سرزمینی پهناور و مناسب حمل و نقل، نشان می دهند افزایش سطح تاثیرگذاری انرژی خاورمیانه جز با دخالت ایران در معاملات اقتصادی منطقه امکان پذیر نمی باشد. یکی از واقعیتهای پیش روی ایران اینست که اغلب مخازن نفتی کشور در نیمه دوم عمر خود قرار دارند و ظرفیت تولید سالانه آنها به طور متوسط نزدیک به 200 هزار بشکه کاهش می یابد. از همین رو تحلیلگران انرژی معتقدند ایران بدون سرمایه گذاری سنگین و منابع مالی خارجی، امکان حفظ و افزایش سقف تولید خود را نخواهد داشت.
جذب سرمایه گذاری خارجی به میزان کافی به همراه حفظ اقتدار امری امکان پذیر است، اما در نتیجه تلاش های مضاعف و البته هدفمند به دست می آید. با توجه به خصوصیات ذخایر گازی ایران و اهمیت آنها بهره برداری هر چه سریعتر از میادین گازی پارس جنوبی باید اولین اولویت بخش انرژی باشد. با توجه به شواهد می توان به این نتیجه رسید که فرصت زمانی زیادی برای تبدیل ثروت نفت به یک ثروت پایدار نداریم.
همچنین احیا و تقویت موقعیت ژئوپلتیک، ژئواکونومیک و ژئوکالچر ایران در تعاملات بین المللی برای تحقق منافع استراتژیک، منوط به پیوند عناصر هویتی در سیاست خارجی با مؤلفه ایرانیت است. اهمیت ژئوپولیتیکی هر کشوری بر پایه فضای مناسبات منطقه ای و جهانی و نیز روندهای سیاست بین المللی در نوسان است، این وضعیت برای جمهوری اسلامی ایران با توجه به پویایی مؤلفه های داخلی و خارجی آن نه تنها نمود گسترده تری دارد، بلکه توجه به فضای باز ژئوپلتیک، زمینه مناسبی را برای تبدیل عوامل تهدید به فرصت و بستری را برای تأمین مطلوب اهداف استراتژیک در قالب طراحی یک استراتژی جامع ژئوپلتیک فراهم می آورد.
سیاست خارجی هر کشوری از یک سو با ابعاد استراتژیک سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی ارتباط دارد و از سوی دیگر دارای اولویت های درجه بندی شده ای نسبت به مناطق مختلف است و شکل گیری رفتار خارجی آن کشور تلفیقی از این دو است. ورود ایران به اتحادیه های منطقه ای با هدف تقویت همگرایی ها در سیستم صادرات و واردات حامل های انرژی و به ویژه با تلاش برای تشکیل ساختارهایی سازمانی در قالب سرمایه گذاری های مشارکتی با سایر کشورهای دارنده محصولات انرژی (نفت، گاز و انرژی هسته ای) می تواند با توسعه همگرایی های منطقه ای و فرامنطقه ای و یارگیری بین المللی، دربرگیرنده گامهایی اساسی برای تدوین استراتژی انرژی و تحکیم حضور مؤثر ایران در تعامل مطلوب با نظام بین الملل باشد. مهم ترین دستاورد این تفکر، فراهم ساختن زمینه های مقابله با استراتژی محدودیت سازی تعاملات انرژی جمهوری اسلامی ایران از سوی قدرت های معارض با اهداف استراتژیک کشور ماست.
با توجه به ارتباط نزدیک میان امنیت تولید و عرضه انرژی در ایران با ثبات سیاسی و روابط متعامل با کشورهای دارای فناوری و یا مصرف کننده انرژی به نظر می رسد که همکاری بیشتر بخش نفت و گاز کشور با وزارت امورخارجه و تصمیم گیران سیاست خارجی ایران ضرورت دارد.
همکاری انرژیک ایران و اروپا باید سرلوحه بخش صادرات نفت و گاز ایران باشد. ایران یکی از نزدیکترین منابع گازی برای قاره اروپاست. اروپای متحد همزمان با توسعه به سوی شرق، به منابع انرژی بیشتری نیازمند است. دوکشور ایران و روسیه می توانند مهمترین تأمین کنندگان گاز مصرفی اروپا باشند.
اگرچه روسیه در مواقعی به دلایل سیاسی و اقتصادی سعی در تأثیرگذاری در روند تأمین انرژی اروپا در جهت منافع ملی خود داشته است اما چنین رویکردی زمان و فضای مناسبی را برای ایران در جایگزینی رفع نیاز انرژی اروپا خواهد داشت که با تدابیر لازم در بخش های مختلف منافع ایران بیش از پیش تأمین شده و متقابلاً امنیت انرژی هر دو طرف عرضه کننده و تقاضا کننده حاصل می گردد. در شرایط کنونی وجود یک دیپلماسی مناسب و هماهنگ می تواند نقش ایران در حوزه امنیت انرژی جهانی را بیش از پیش برجسته تر نماید.
فاتیما رضایی/نفت ما
