امنیت انرژی؛ حلقه مفقوده اقتصاد جهانی کنونی

به گزارش نفت ما ،امروزه دیگر امنیت صرفاً بعد نظامی ندارد، بلکه وجه امنیت اقتصادی و امنیت انرژی افزایش روزافزون یافته و دولتهایی که بر مناطق ژئوپولتیک و ژئو اکونومیک انرژی تسلط دارند نقش مهمی را در معادلات امنیتی نظام بین الملل و بویژه قدرتهای بزرگ ایفا خواهند کرد. در واقع انرژی کالایی استراتژیک است که تأمین امنیت آن نقش کانونی درامنیت بین الملل و اقتصاد جهانی دارد. امنیت انرژی به عرضه مداوم و مطمئن با قیمتهای معقول در حاملهای انرژی بازگشته و سعی مینماید تهدیدات ژئوپلیتیک، اقتصادی، تکنیکی، زیست محیطی و روانی ناظر بر بازارهای انرژی را کاهش دهد. امنیت انرژی از دیدگاه مصرفکنندگان به معنای آن است که اولا دسترسی آسان و بدون احتمال خطر به منابع نفت و گاز جهانی وجود داشته باشد. ثانیاً این منابع بصورت منطقی دارای تنوع و گوناگونی از لحاظ منطقه جغرافیایی منابع و همچنین مسیرهای انتقال داشته باشند و ثالثاً جریان نفت و گاز عموما از نقاطی تامین گردند که احتمال ثبات و عدم تغییر در حکومت های آنان درازمدت و طولانی باشد. در زمینه امنیت انرژی عدم آشنایی و سوء تفاهم به مقدار زیاد وجود دارد. در کشورهای مصرفکننده، عمدتاً امنیت انرژی را معادل استقلال انرژی از واردات از کشورهای دیگر تلقی مینمایند و امنیت انرژی معادل امنیت عرضه با تکیه بر تولید داخلی معنا میگردد. امنیت انرژی از جمله مواردی است که مستقیماً با دولتها در واحدهای سیاسی سروکار دارد. گرچه بنگاههای بزرگ بینالمللی نفت و گاز نیز در این زمینه نگرانیهای خاص خود را دارند، اما انرژی و تامین آن از جمله دغدغههای همیشگی حکومتها و دولتهاست. پایداری سیستمهای مربوط به حاملهای انرژی از جمله شبکه برق هر کشور از نگرانی های اصلی هر حکومتی است. برخی کشورها مانند فرانسه برای رهایی از دام انرژیهای پایانپذیر به تولید برق هستهای روی آوردهاند. انرژی از جمله مواردیست که با برونیها و تبعات آن سروکار دارد. به همین دلیل توجیه مداخله دولت در این بازار به سادگی امکانپذیر است. دیگر اینکه مانند هر کالای اقتصادی دیگر، منابع انرژی کمیابند و همچنین در حال کمیابتر شدن در طول زمانند. به خصوص منابع انرژی پایان پذیر همچون نفت و گاز و ذغال سنگ که به نظر میرسد ذخائر آن بدون هیچگونه تردیدی رو به افول است. این خود باعث رقابت در بازار و بالا رفتن قیمتهای این گونه انرژیها میگردد. و نهایتاً آنکه موضوع ژئوپلتیک در منابع نفت و گاز دارای اهمیت فراوانی است. در حالیکه مراکز عمده مصرف این دو ماده در گذشته عمدتاً غرب صنعتی و در حال حاضر کشورهای اروپایی، آمریکای شمالی و شرق آسیا هستند، ذخائر عمده نفت خام جهانی در خاورمیانه و بخصوص در عربستان سعودی، ایران، عراق و کویت متمرکز است. دو قطبی بودن موضوع تولید و مصرف گاز روشنتر است. دو کشور روسیه و ایران به تنهایی 40 درصد ذخائر ثابت شده گاز جهانی را در اختیار دارند. در حالیکه جمع کثیری از کشورهای جهان برای استفاده از انرژی با پیامدهای کمتر زیست محیطی به گاز طبیعی روی آوردهاند. برای امنیت انرژی شاخصها و راهنماهای متعددی تهیه شده است. بخصوص در کشورهای پیشرفته که عمدتاً مصرفکننده نفت هستند تا تولید کننده، امنیت عرضه علم نسبتا کار شدهای است. امنیت عرضه به تامین عرضه نفت با توجه به اتمام قریب الوقوع ذخائر نفتی جهان تعریف شده است. گرچه در حال حاضر علاوه بر انرژیهای پایانپذیر، انرژیهای تجدیدپذیر نیز سهم قابل توجهی در مصرف انرژی در سراسر جهان دارند، اما بدون شک انرژیهای فسیلی همچنان جایگاه قابل توجهی را در جدول تقاضای جهانی دارند. در میان انرژیهای فسیلی نیز نفت یک کالای جهانی است که به راحتی در سراسر قارهها جابجا میشود و بازارهای مالی متعددی از جمله بازار بورس لندن و نیویورک به عرضه، خرید و تبادل این کالا مشغولند. قیمت نفت در کوتاه مدت از فراز و نشیب برخوردار است ودر دراز مدت با افزایش و یا کاهش خود، اقتصاد کشورهای تولیدکننده و مصرفکننده را تحت تاثیر قرار میدهد. امنیت انرژی به مسائل مختلفی بستگی دارد. از ساده بودن و یا پیچیدگی در کشف یک منبع در کشورهای تولید کننده، تا بیثباتی و شورش یا آرامش و توسعه در کشور نفت خیز، تا انتقال بوسیله خطوط لوله و یا کشتی، تا دزدی دریایی و یا حملهای تروریستی به زیرساختها و لولهها، تا کمبود عرضه و افزایش تقاضا، تا قیمتگذاری نفت خام. همه و همه در امنیت انرژی هم قابل بحث و هم قابل توجهند. در مورد امنیت انرژی همواره چهار مفهوم مورد نظر قرار می گیرد: قابلیت دستیابی: تمام انرژی های عمده فسیلی پایان پذیر هستند. ذخایر انرژی های پایان پذیر در صورت مصرف کاهش می یابند. هر چه مصرف بیشتر باشد بر سرعت کاهش آنها نیز افزوده می شود. تاکنون برای افزایش ذخایر در زمانی که از آنها استفاده می شود، پروسه ای کشف نشده است، اما می توان تعداد ذخایر را با کشف ذخایری که تا کنون برای بشر نامکشوف بوده است افزایش داد. عناصری که با وضعیت فناوری انرژی در ارتباط هستند، قابلیت دستیابی حوزه های نفت و گاز را تعیین می کنند. این عناصر هم در بخشهای بالادستی و هم در بخش های پایین دستی نفت و گاز دخالت دارند. زمین شناسی، لرزه نگاری، اکتشاف، مهندسی مخزن، استخراج، انتقال، پالایش و توزیع با توجه به پیشرفت های فناوری در هر بخش اهمیت می یابند. در دسترس بودن: با توجه به فاصله بسیار مابین تولید و مصرف ذخایر هیدروکربوری، در دسترس بودن جریان مداوم انرژی حائزاهمیت است. عنصر در دسترس بودن با موقعیت ژئوپلتیکی انرژی نیز در ارتباط است. خاورمیانه با داشتن 60% ذخایر ثابت شده نفت جهان و 41% از ذخایر ثابت شده گاز طبیعی جهان متراکم ترین منطقه جهان از لحاظ ذخایر سوخت های فسیلی است. تفاوت در نقاط تولید و مصرف انرژی، نقش ژئوپلتیکی آن را افزایش داده است. قابل تحمل و پایدار بودن: انرژی های پایان پذیر همگی کالاهایی هستند که در بازارهای رقابتی، انحصاری و با رقابت ناکامل عرضه می گردند و متقاضیان براساس حرکت بر روی منحنی تقاضا، برای بالابردن مطلوبیت خود به دنبال خرید آن هستند. از طرف دیگر، ذخایر نفت و گاز جهان واقعاً روزی تمام خواهد شد. این واقعیت باعث به کار گرفتن روش ها و مقررات خاص در عمل و نظر، جهت تعیین میزان بهره گیری و استفاده از این منابع شده است. قابل قبول بودن: مهمترین موضوع در امنیت انرژی، یافتن مدلی است که بتوان با آن پایداری و تداوم را در توسعه درازمدت انرژی جست و جو کرد. این بدان معناست که تعامل با محیط زیست و محیط اجتماعی اهمیت ویژه ای دارد. تغییرات آب و هوا و انتشار گازهای گلخانه ای ارتباط نزدیکی با مصرف انرژی های فسیلی دارد. در دنیای امروز وابستگی متقابل امری اجتناب ناپذیر است و این وابستگی در سطوح مختلف قابل مشاهده و ارزیابی است. یکی دیگر از مؤلفه هایی موجود، بحث وابستگی متقابل در حوزه انرژی است، به رغم وجود تنش‌های ذاتی و برخی آشفتگی‌ها در عرضه انرژی، تجارت آن در جهان به خوبی صورت می‌گیرد. در طول دهه‌ها، بخش‌های خصوصی و دولتی در تعامل با یکدیگر اقدامات وسیعی برای افزایش تجارت انرژی و خدمات وابسته به آن از یک سو و تأمین انرژی ارزان‌تر برای مصرف‌کننده از دیگر سو، به انجام رسانده‌اند. همچون بازارهای جهانی کار و مالی، توانایی انتقال انرژی در ورای مرزها به نوعی پس‌انداز و امنیت و نیز پایه‌ای برای بازرگانی خارجی و روابط دیپلماتیک محسوب می‌شود. وابستگی متقابل انرژی و میزان رو به افزایش مبادله انرژی نیازمند تداوم همکاری میان تولید کنندگان و مصرف کنندگان به منظور تضمین امنیت کل زنجیره عرضه است. فاتیما رضایی/نفت ما