۰
plusresetminus
تاریخ انتشاردوشنبه ۹ آذر ۱۳۹۴ - ۱۰:۲۱
کد مطلب : ۳۵۷۳۶
اختصاصی "نفت ما"

نگاه امنیتی به جایگاه نفت در عمق استراتژیک ایران

علیرضا خرم روز/کارشناس ارشد خاورمیانه –پژوهشگر حوزه امنیت
نفت به عنوان کالای تجاری ایران در منطقه و در عرصه ی بین المللی می تواند به عرصه ی امنیت ملی نیز کمک شایانی برساند. این ویژگی در وضعیت ژئوپلیتیکی و عمق استراتژیک ایران تبلور بیشتری دارد.نگاه به امنیت ملی، منطقه ای و سپس بین المللی می تواند جایگاه درک این کالای استراتژیک ار هویدا سازد.
نگاه امنیتی به جایگاه نفت در عمق استراتژیک ایران
به گزارش نفت ما ،نفت به عنوان کالای تجاری ایران در منطقه و در عرصه ی بین المللی می تواند به عرصه ی امنیت ملی نیز کمک شایانی برساند. این ویژگی در وضعیت ژئوپلیتیکی و عمق استراتژیک ایران تبلور بیشتری دارد.نگاه به امنیت ملی، منطقه ای و سپس بین المللی می تواند جایگاه درک این کالای استراتژیک ار هویدا سازد. لذا ،  پیش از بررسی مفهوم عمق استراتژیک و کالای نفت در آن ابتدا به تحلیل و تعریف مفهوم امنیت در سه سطح آن می پردازیم : امنیت امنیت که از آن به عنوان ایمنی و فراغت از خطر و اضطراب و تشویش یاد شده ، از نیاز های اصلی و اساسی انسان ها ست . مازلو در اولویت بندی نیازهای بشر بلافاصله پس از نیازهای اولیه نیازبه امنیت را جای داده است و سایر نیازهای انسانی را علی رغم ضرورت غیر قابل انکارآنها ، در اولویت بعدی آورده است (مرادیان،2:1388). مفهوم امنیت را می توان در سه سطح مورد تعریف قرار داد: 1-امنیت در مفهوم کلی معنای امنیت از حیث لغوی برابر نهاد(( security)) و ((الامن)) و ((الامان)) است .در زبان فارسی به ایمن شدن ، در امان بودن . بی بیمی تعریف شده است و به همین سیاق موضوع کار دستگاه های نظامی و انتظامی دانسته شده که به امنیه تعبیر می شود. در زبان عربی مشتقات متفاوتی از آن ارائه شده که بر محور  معنایی اطمینان ، در امان بودن ، ضمانت و محافظت، حمایت و مورد اعتماد و اطمینان قرار دارند. در زبان انگلیسی این مفهوم از واژه ی لاتین security از ریشه یsecures  مشتق شده که به معنای رهایی از ترس یا نگرانی ( fear of anxiety ) و یا امان(safety) ،اطمینان(certainty) ،حفاظت( protection) و صیانت(defense)، به کار رفته است.آنچه در این کاربردها در خور توجه می نماید،شباهت معانی لغوی امنیت است که حکایت از وجود مدل نسبتا مشابهی نزد زبان شناسان مختلف از واژه ی امنیت دارد. برخلاف معانی لغوی، در سطح اصطلاحی، برای امنیت معنای اجماعی وجود ندارد و مشاهده می شودکه تعاریف اصطلاحی متفاوت و حتی متعارضی از امنیت ارائه شده که ادعای وجود اجماع را نزد نخبگان این حوزه تعضعیف می نماید. با یک بررسی اجمالی مشخص می شود که بیش از 150 تعریف مختلف( از حیث معنا و بعضا از نظر زبان شناختی ) از امنیت ارائه شده  که در گذر زمان در حال افزایش می باشد.اگر چه این رشد و توسعه معناشناختی، شاخصی برای توسعه مفهومی واژه ی امنیت می باشد ، اما نمی توان منکر این واقعیت شد که نیل به تصویری واحد از آن را بادشواری مواجه ساخته است.به همین خاطر لازم می آید تا با نسبت به ترکیب و تلفیق تعاریف موجود و استنتاج اصول معنایی و معرفت شناختی مشترک آنها اقدام نمود تا بتوان از آن اصول و مبادی به عنوان حداقل های مشترک و اجماعی بین تحلیل گران امنیتی در مقام کاربرد تخصصی این واژه یاد نمود . از این منظر ، می توان به دو گفتنان امنیتی رسید: 1-امنیت سلبی: (( وضعیتی که در آن منافع بازیگر از سوی دیگر بازیگران مورد تهدید واقع نشده و یا در صورت وجود تهدید احتمالی ، امکان مدیریت آن برای بازیگر(هدف) وجود داشته باشد)) . 2-امنیت ایجابی: (( امنیت وضعیتی است که در بین خواسته ها و داشته ها در یک واحد سیاسی معین ،متناسب با ضریب ایدئولوژیک(آن واحد)، تعادلی وجود دارد که نزد بازیگران (آن واحد) تولید رضایت می نماید ( افتخاری،80:1391-84 ). 2-امنیت در مفهوم منطقه ای امنیت در مفهوم منطقه ای آن ، بصورت کامل تری نسبت به مکاتب دیگر در سیر اندیشه ی مکتب امنیتی کپنهاگ با عنوان (( مجموعه امنیتی منطقه ای ))تعریف می گردد، مورگان و لیک در کتاب نظم های منطقه ای ، امنیت را در سطح منطقه  از قول بوزان به شکل زیر تعریف و جمع بندی می نمایند: (( بوزان یک مجموعه ی امنیتی منطقه ای را یک دسته از کشورها با شبکه ای از روابط امنیتی متمایز و مهم-که تضمین می کند اعضا دارای سطح بالایی از وابستگی متقابل امنیتی هستند –توصیف می کند؛ یک گروه از کشورها که نگرانی های امنیتی اولیه و اصلی آنها به اندازه ای به هم وابسته است که در واقع تصور امنیت ملی آنها به صورت متمایز از یکدیگر ممکن نیست)) ( مورگان و لیک،48:1392) . 3-امنیت در مفهوم بین الملل برای درک صحیح این واژه باید به نکته محوری درباره ی علم روابط بین الملل دقت نمود که نفطه آغاز رشته ی روابط بین الملل چیزی جز ناامنی ، تجربه ی جنگ و پیامدهای آن ، و هراس از ماندگار نبودن ساختارهای تازه ی صلح نبوده است .بدین ترتیب از دیر باز جنگ پلوپونز ، جنگ سی ساله و جنگ جهانی اول را عاملی دانسته اند که موجب پا گرفتن و سپس شکل یافتن رویکردهای نظری ما در قبال روابط بین الملل شده است . پس جای شگفتی نیست که امنیت والاترین مفهوم روابط بین الملل است ، در روابط بین الملل هیچ مفهوم دیگری نیست که تاثیر مابعدالطبیعی یا قدرت علمی مفهوم امنیت را داشته باشد .از دید برخی ، خود روابط بین الملل یکی از رشته های فرعی امنیت است . برای نمونه رابرت جرویس می گوید : (( ما عادت کرده ایم که درباره ی روابط بین الملل برحسب بازدارندگی و وادار سازی بیندیشیم اینها مفاهیم محوری بررسی های امنیت هستند که حول مناسبات نظامی دولت ها دور می زنند.( تریف و دیگران،28:1383-29). امنیت در مفهوم بین المللی آن دارای تاملاتی است که کلود زیج در کتاب امنیت و روابط بین الملل آن را بدین شکل شرح می دهد: (( امنیت شکل خاص و گونه بسیار کلی  از سیاست است . گستره مسائل امنیتی در سراسر تاریخ و در تمام مکان ها  همزمان با تاریخ تعامل بشری بوده و زور و تهدیدات در آن نقش اساسی داشته است . امنیت مسئله ای از نوع خاص است و شامل آن دسته از مبادلاتی بین انسان ها و کارگزارانشان –دولت ها، سازمان های بین المللی ، شرکت ها ، انجمن ها را – می شود که هدفشان فقط کسب نتایج مرجح از بازیگران درگیر نیست ، بلکه آنها حاضرند برای کسب خواسته خود از زور و تهدیدات قهری نیز استفاده کنند.)) (کلودزیج،36:1390-37 ).این تاملاتی نشان گر آن است که در مفهوم امنیت بین الملل با پیچیدگی هایی در حوزه ی رفتاری مواجه هستیم که تعریف آن را مبهم می سازد و دقت چند بعدی به این حوزه در روابط بین الملل کار را برای یافتن یک تعریف دقیق مشکل می سازد.در این پژوهش با توجه به درک منطقه ای از عمق استراتژیک ایران ، از تعریف دوم امنیت که همان امنیت در مفهوم منطقه ای آن است استفاده می گردد . عمق استراتژیک عمق استراتزیک یک واژه در ادبیات نظامی بحساب می آید که شاید تعریف بهتر آن نیز از زبان نظامیان صحیح تر جلوه نماید ، یکی از کسانی که در این زمینه به نگارش پرداخته است کاتوچ از مسئولان نیروهای ویژه ی ارتش هند است . وی در تعریفی که در تحلیل خود در سایت بررسی دفاعی هند ( IDR  )  انجام داده است : (( عمق استراتژیک را فاصله ی بین خط مقدم نبرد نیروهای رزمنده تا مراکز صنعتی و قلب جمعیت شهر ها عنوان نموده است )) ( Katoch:2014-IDR ).لذا با توجه به تعریف فوق که جامعیتی نسبی در حوزه ی عمق استراتزیک دارد ، می توان اشاره داشت که منظور از عمق استراتژیک ایران در منطقه ، فاصله بین حضور نیروهای نظامی و اطلاعاتی ایران تا قلب کشور که شامل مرزهای جغرافیایی مشخص می باشد ، اشاره دارد و مولفه های مد نظر در تعامل با این نوع از عمق راهبردی باید معنا بیابد.در حقیقت عمق راهبردی ایران در خاورمیانه به معنای پیشروی ، حضور و سپس تسلط ایران به محیط خارج از مرزهای خود فارغ از معنای حمله ی نظامی و به معنای حضور امنیتی و اطلاعاتی می باشد که خط مقدم حضور ایران در منطقه تا داخل مرزهای جغرافیایی ایران را تشکیل می دهد. عمق استراتژیک ایران و امنیت برای درک بهتر از کلید واژه ی عمق استراتژیک  و اصالت رفتار امنیتی در آن باید ابتدا به دو تهدید ایران اشاره نمود ، تهدید فرا منطقه ای ایالات متحده آمریکا و تهدید منطقه ای اسرائیل . در این پژوهش سعی بر آن است که با بررسی محدودیت های ایران در منطقه ، عمق استراتژیک ایران را بر اساس مفهوم امنیت مورد بررسی قرار داد. ایران با تمرکز بر موضوع امنیت زایی و امنیت زدایی می تواند با سه ابزار :1-انرژی و تامین امنیت آن ، 2-استفاده از گروه های واسطه، 3- حضور در قطب های پنج گانه ی مقابله ی امنیتی ( عراق-سوریه- یمن –لبنان –فلسطین) ؛ در این محیط پیچیده  و بسته ی اطلاعاتی عمق استراتژیک خود را گسترش دهد و به عرضه یا سلب کالای امنیت در منطقه بپردازد نفت در مقابل سایر منابع انرژی در برآوردهای مختلفی که درباره دی آندهی انرژی صورت گرفته است بالاترین ریسک برحسب عواید ، متعلق به انرژی اتمی ( به خاط ریسک امنیتی مشاهده شده ) و زغال سنگ ( به خاطر مشکلات محیط زیستی ) می باشد . در حالی که اغلب منابع تجدید پذیر بخاطر قابلیت تجدید و گسترش آنها مطلوب بنظر می رسند ، ولی برآوردهای اخیر پیش بینی می نماید که در عمل کل افزایش انرژی در آینده از محل نیروگاه های برق آبی حاصل خواهد شد که روز به روز آگاهی بیشتری در مورد ریسک های محیط زیستی گوناگون آن حاصل می شود  .به بیان دیگر، اگر هرگونه کمبودی در حوزه های پر ریسک عرضه ی انرژی جهان اتفاق بیفتد ، تقاضا برای نفت بسیار بالاتر از برآورد مدل های کنونی خواهد بود مخصوصا اینکه نفت از هر جهت باصرفه ترین منبع انرژی به لحاظ انتقال برای فواصل طولانی می باشد . از سوی دیگر هرچه نرخ رشد اقتصادی جهان بالاتر رود و هرچه کشورهای در حال توسعه بیشتر توسعه یابند ، تقاضا برای نفت و واردات نفتی بالاتر خواهد  بود (موسسه ی تحقیقاتی تدبیر اقتصاد،7:1386) انرژی ، نفت و عمق استراتژیک ایران یکی از عرصه های بسیار مهم حضور ایران در منطقه که موجب تقویت عمق استراتژیک ایران ، به معنای حضور ایران در منطقه به عنوان بازیگر مسلط می شود ، عرصه ی انرژی و تامین امنیت آن است . در این راستا کولایی در مقاله ای با عنوان نقش ایران در تامین امنیت انرژی در منطقه و سطح جهانی اشاره می دارد که ایران به عنوان کشوری مهم در منطقه پس از سقوط شوروی و از بین رفتن نظام دوقطبی به عنوان بازیگری مهم شناخته شده است و نقش آن در تامین امنیت صدور انرژی و هم چنین نقش ایران در ثبات قیمت نفت بسیار مهم است . این دو نکته موید امنیت سازی در حیطه ی انرژی از طریق ایران می باشد ( Koolaee:2011,99 ).این نوع از نگاه به امنیت سازی ایران در حیطه ی انرژی نیز در تحلیل سایت انجمن تولید کنندگان نفت و گاز آمریکا ( IPAA  ) با عنوان امنیت انرژی و ژئوپلیتیک : ایران و تنگه ی هرمز عنوان گردیده است . در این تحلیل با اشاره به موقعیت حساس ایران با در اختیار داشتن تنگه ی هرمز به سیاستمداران آمریکایی تاکید گردیده است که از تاثیر پرونده ی هسته ای در امنیت زدایی این تنگه خوددداری نمایند ( IPAA:2014) . ایران در جهت تامین امنیت صادرات انرژی به جهان میتواند با استفاده از تنگه  ی هرمز به تقویت عمق استراتژیک خود بپردازد ، جایگاه تنگه ی هرمز در منطقه ی خاورمیانه  و هم چنین میزان نفتی که از طریق آن صادر می شود. آینده ی انرژی جهان و سهم ایران در آن اگر نگاهی به اکتشافات بالقوه تا سال 2025 بیاندازیم، مشاهده می کنیم که USGS ( مرکز پیمایش زمین شناسی ایالات متحده ) تخمین می زند که تا سال 2025 از ذخایر و میادین شناخته شده 5/730 میلیارد بشکه دیگر کشف می شود و 5/252 میلیارد بشکه با 6/34 درصد از این اکشافات جدید در خاورمیانه خواهد بود . اگر رشد ذخایر ثابت شده و رشد ذخایر را در نظر بگیریم ، خاورمیانه 1/938 میلیارد بشکه یا 48 درصد از کل 1943 میلیارد بشکه را در اختیار خواهد داشت این نشان می دهد که درصد سهم خاورمیانه از تولید آینده جهان تنها بعد از 2025 می تواند کاهش یابد . اگر برآورد USGS در مورد میادین و ذخایر کشف نشده را مورد توجه قرار دهیم این برآوردها موجه تر خواهند بود . USGS برآورد می کند که میادین ذخایر کشف نشده می تواند 9/939 میلیارد بشکه دیگر باشند و خاورمیانه می تواند 2/269 میلیارد بشکه یا 7/28 درصد از این کل را درخود داشته باشد. اگر ذخایر ثابت شده ، رشد ذخایر و ذخایر کشف نشده را با هم ترکیب کنیم ، خاورمیانه 3/1207 میلیارد بشکه یا 42 درصد از کل 9/2882 میلیارد بشکه جهان را خواهد داشت . بطور خلاصه خاورمیانه اهمیت ویژه ی خود را حفظ خواهد نمود ولی ممکن از زمانی بین سال های 2020-2030 سطح کنونی تسلطش را از دست بدهد.اگر نگاهی به برآورد IEA درباره ی ذخایر تولیدکنندگان عمده خاورمیانه بپردازیم ، درباره ی ایران به این نتیجه می رسیم که؛ تخمین زده می شود که ایران 78 میلیارد بشکه ذخایر باقیمانده و 67 میلیارد بشکه ذخیره کشف نشده داشته باشد که از جایگاه اول ایران بین کشورهای ، عراق، امارت متحده عربی، کویت ، لیبی، الجزایر ، قطر و ایالات متحده حکایت دارد(موسسه ی تحقیقاتی تدبیر اقتصاد،20:1386-23).البته این جایگاه پس از رتبه ی عربستان در  منطقه لحاظ می گردد ، زیرا این کشور بدون اعمال تحریم در فروش و تولید در حال رشد صنعت نفت خود می باشد .   منابع و مآخذ -افتخاری،اصغر(1391)،امنیت،تهران:انتشارت دانشگاه امام صادق(ع). -تریف و دیگران(1383)،مطالعات امنیتی نوین،ترجمه ی علیرضا طیب و وحید بزرگی، تهران: پژوهشکده ی مطالعات راهبردی غیر انتفاعی. -تدبیر اقتصاد(1386)،چشم انداز انرژی در خاورمیانه و امنیت اقتصادی جمهوری اسلامی ایران ، تهران: موسسه ی تحقیقاتی تدبیر اقتصاد. -کلود زیج،ادوارد(1390)،امنیت و روابط بین الملل،ترجمه ی نادر پور آخوندی، تهران:پژوهشکده ی مطالعات راهبردی غیر انتفاعی. -مورگان،پاتریک و لیک،دیوید(1392)،نظم های منطقه ای:امنیت سازی در جهان نوین،ترجمه ی سید جلال دهقانی فیروز آبادی، تهران:پژوهشکده ی مطالعات راهبردی غیر انتفاعی. -مرادیان،محسن(1388)،تهدید و امنیت ، تهران:معاونت اطلاعات آجا. -Koolaee, Elaheh, Iran's Role in Energy Security at Regional and Global Levels, Iranian Economic Review, Vol.15, No.28, winter 2011 - http://www.indiandefencereview.com/news/indias-strategic-depth-not-mere-military-term/ ((Katoch,  ranian, Strategic Depth – Not Mere Military Term, 23, Jun2014, IDR.)) - http://oilindependents.org/energy-security-geopolitics-in-the-21st-century-iran/ ((IPAA, energy security and geopolitics: Iran and the Strait of Hormuz, 2014)) منبع:نفت ما  
ارسال نظر
نام شما
آدرس ايميل شما
کد امنيتی


اکسیداسیون کاتالیزوری، روشی در حال تکامل جهت گوگرد زدایی
ساسان طالب نژاد/دکتری مهندسی شیمی و کارشناس توسعه کسب و کار در حوزه پتروشیمی و‌پالایش
پتروشیمی صنعت بی سردار!
عبدالرسول دشتی